🌍 जोसेफ बँक्स: वनस्पतींच्या जगाला नवा आकार देणारा तरुण साहसी
(तुमच्या दिलेल्या मुद्द्यांवर आधारित संपूर्ण कथा — मराठी आवृत्ती)
१. प्रवासाची सुरुवात: एक खगोलीय घटना, एक ग्रह आणि गुप्त मोहिम
१७६०च्या दशकात संपूर्ण जग शुक्राच्या सूर्यगतीवरील संक्रमण (Transit of Venus) पाहण्याची तयारी करत होते — ही घटना नेहमी जोडीने घडते (या वेळी १७६१ आणि १७६९). पृथ्वीवरील दूरवरच्या ठिकाणांवरून हे संक्रमण निरिक्षण करून शास्त्रज्ञांना सौरमालेचे भूगोल मोजायचे होते, तसेच सूर्य–पृथ्वीचे खरे अंतर निश्चित करायचे होते.
या वैज्ञानिक मोहिमेसोबत ब्रिटिश अॅडमिरल्टीने एक मोठा भूगोलिक हेतूही ठेवला — जग प्रदक्षिणा करून, निरीक्षणे पूर्ण झाल्यावर ४०° दक्षिण अक्षांशापर्यंत जाऊन Terra Australis नावाच्या गूढ दक्षिण खंडाचा शोध लावणे.
या मोहिमेसाठी निवडलेले जहाज होते HMS Endeavour — साधे, ताकदवान कोलियर जहाज. वैज्ञानिकांच्या दृष्टीने महान, पण लष्करीदृष्ट्या साधे.
२. कुतूहलाने पेटलेली टीम — कुक, ग्रीन आणि बँक्स
या मोहीमेचे नेतृत्व होते कॅप्टन जेम्स कुककडे. त्यांच्यासोबत होते खगोलशास्त्रज्ञ चार्ल्स ग्रीन, आणि नेव्हिगेशनमध्ये क्रांती घडवणारे जॉन हॅरिसन यांचे क्रोनोमीटर.
या टीममधील सर्वांत तरुण पण ऊर्जापूर्ण सदस्य होता जोसेफ बँक्स — केवळ २१ वर्षांचा, श्रीमंत घरातील, राजघराण्याशी संबंध असलेला.
जन्म: १३ फेब्रुवारी १७४३
शिक्षण: ईटन → नंतर ऑक्सफर्ड विद्यापीठ
इथे प्रा. सिबथॉर्प, प्रा. मार्टिन आणि इस्रायल ल्यॉन्स यांच्याकडून बँक्सचा वनस्पतिशास्त्रावरील छंद प्रचंड वाढला.
Endeavour आधीही त्याने एक मोहीम केली होती — ** न्यूफाउंडलंड आणि लॅब्राडोर (१७६६)**, ज्यामुळे त्याचा “एक्सप्लोरर” प्रवास सुरू झाला.
३. बँक्सची उल्लेखनीय वैज्ञानिक टीम
या प्रवासावर बँक्स स्वतःसोबत घेऊन आला —
🌿 डॉ. डॅनियल सोलँडर — स्वीडिश वनस्पतिशास्त्रज्ञ
🎨 सिडनी पार्किन्सन व अलेक्झांडर बुचान — प्रवासाचे कलाकार
🖋 हेन्री स्पोरिंग — डॉक्टर, निसर्गवैज्ञानिक, चित्रकार आणि बँक्सचा सचिव
👨🏻 जेम्स रॉबर्ट्स आणि पीटर ब्रिस्को — बँक्सचे दोन व्यक्तिगत सेवक
👨🏾🦱 थॉमस रिचमंड व जॉर्ज डॉर्ल्टन — दोन कृष्णवर्णी सेवक
सोबतच — दोन शिकारी कुत्रे, एक शेळी, गाई, मेंढ्या, डुक्कर, कोंबड्या, आणि जहाजातील उंदरांना आटोक्यात ठेवण्यासाठी एक मांजर.
४. वैज्ञानिक उपकरणांची मोठी शस्त्रसामग्री
बँक्स आणि सोलँडर यांनी घेतलेले साहित्य:
🔭 ट्रान्झिट निरीक्षणासाठी टेलिस्कोप
🔬 मायक्रोस्कोप
🧪 संरक्षक द्रवाने भरलेली कास्की
🍾 काचेच्या बाटल्या
🫙 रबरची नमुना बाटली
इतिहासकार हॅरोल्ड कार्टर यांनी म्हटले:
“नैसर्गिक इतिहासासाठी इतक्या उत्तम तयारीने समुद्रात गेलेली टीम पूर्वी कधी नव्हती.”
५. निर्गमनापूर्वीचे भावनिक क्षण आणि प्रवासाची सुरुवात
या प्रवासापूर्वी बँक्सचे मन मिस हॅरिएट ब्लॉसेट या युवतीत गुंतले होते. विवाहाचे आश्वासन दिले गेले होते, पण ते कधीच पूर्ण झाले नाही.
Endeavour प्लायमथहून निघाली तेव्हा एकूण ९४ पुरुष जहाजावर होते — त्यापैकी ४१ जण परत आले नाहीत.
जहाजाचे आकारमान — १०६ × २९ फुट. सॅक्रौट, लिंबू रस आणि ब्रँडी यांचा पुरेसा साठा स्कर्व्ही टाळण्यासाठी ठेवला गेला.
६. अटलांटिक ओलांडून—कठोर प्रदेशांकडे
मार्ग: मादेरा → रिओ दि जानेरो
रिओ त्या वेळी पोर्तुगीज वसाहत — त्यांनी जहाजाला उतरण्यास नकार दिला.
मात्र बँक्स, सोलँडर आणि पार्किन्सन यांनी पहाऱ्यांना चकवत गुपचूप किनाऱ्यावर उतरून वनस्पती जमा केल्या.
यानंतर जहाज तिएरा दि फुएगो येथे पोहोचले — तिथे थंडी, बर्फ आणि कठोर हवामान.
स्थानिक लोकांशी मैत्री झाली, पण दुर्दैवाने बँक्सचे दोन्ही कृष्णवर्णी सेवक रिचमंड आणि डॉर्ल्टन थंडीपासून बचाव करण्यासाठी घेतलेला सारा रम पिऊन मृत्युमुखी पडले.
७. ताहिती — विज्ञान, संस्कृती आणि नवा मार्ग
केप हॉर्न पार करून तीन महिने भूभाग न दिसताच प्रवास.
एप्रिल १७६९ → जहाज ताहितीच्या मातावै उपसागरात पोहोचले.
तिथे:
✨ इंग्रज खलाशांनी स्थानिक प्रथांचा (टॅटू, स्त्री–पुरुष संबंध) अनुभव घेतला
☀️ ३ जून १७६९ — शुक्र संक्रमणाचे यशस्वी निरीक्षण
🌱 बँक्सने ब्रेडफ्रूटचा अभ्यास सुरू केला
प्रवासात दोन ताहितीयन सामील झाले — प्रसिद्ध टुपाया (पुरोहित व नेव्हिगेटर) आणि त्याचा मुलगा.
९ ऑगस्टला जहाजाने १५०० मैल दक्षिणेकडे गूढ Terra Australis च्या शोधासाठी सागर ओलांडला. ४०° दक्षिण अक्षांशानंतर काही न सापडल्याने जहाज पश्चिमेकडे वळले — आणि अखेर न्यूझीलंडचा भूभाग दिसला.
८. न्यूझीलंडमधील शोध
येथे बँक्स व सोलँडर यांनी शोधले:
🥬 न्यूझीलंड पालक — जे आंबवून किंवा उकडून खाऊ शकत
🌿 न्यूझीलंड फ्लॅक्स (Phormium tenax) — अतिशय मजबूत तंतुमय वनस्पती (कपडा, दोर, चटया)
न्यूझीलंडच्या किनाऱ्यांचे नकाशांकन करायला सहा महिने लागले.
९. ऑस्ट्रेलिया — बोटनी बेमध्ये धडाका
१० एप्रिल १७७० — Endeavour ऑस्ट्रेलियात पोहोचले.
कॅप्टन कुकने सुरुवातीला या ठिकाणाला "स्टिंग्रे बे" नाव दिले, पण बँक्स आणि सोलँडर यांनी सापडलेल्या प्रचंड वनस्पती संग्रहामुळे ते नंतर Botany Bay म्हणून प्रसिद्ध झाले.
येथील शोध:
🌳 युकॅलिप्टस
🌼 मिमोसा
🌸 ग्रेव्हिलिया
🌿 अॅकॅशिया
🌺 बँक्सिया — तब्बल ८० प्रजाती, अमृतसमृद्ध शंकूसारखी फुले, आजही फुलांच्या उद्योगात महत्त्वाची
तसेच: इल्लाव्हारा फ्लेम ट्री (Brachychiton acerifolius) — तेजस्वी लाल पुष्पवृक्ष.
१०. मोठा अपघात — ग्रेट बॅरियर रीफ
११ जून १७७०, सकाळी ११ वाजता जहाज ग्रेट बॅरियर रीफवर धडकले.
Endeavour Riverच्या मुखाशी जहाज दुरुस्त करताना त्यांनी जमा केले:
🌳 ट्युलिप वुड
🌲 यलो वुड
🌲 सीदर वुड
🌲 मोर्टन बे पाइन
🌾 कंगारू गवत (Themeda triandra)
🌺 हिबिस्कस टिलिएसियस — मोठी पिवळी, लाल मध्यभागासह, गालिच्यासारखी पसरलेली फुले
११. बटाव्हिया — मृत्यूचे बंदर
दुरुस्ती झाल्यावर १० ऑगस्टला जहाज बटाव्हिया (आजचे जकार्ता) येथे पोहोचले.
परंतु हे बंदर दुर्दैवाने अत्यंत अस्वच्छ व आजारांनी ग्रस्त होते.
येथे:
७ जण मलेरिया
२३ जण रक्तातिसाराने (डिसेंट्री)
यामध्ये चार्ल्स ग्रीन (खगोलशास्त्रज्ञ) समाविष्ट
बँक्स आणि सोलँडर दोघेही गंभीरपणे आजारी पडले (बहुधा टायफॉइड), पण वाचले
आधीच ताहितीत चित्रकार बुचान मरण पावला होता.
बटाव्हियात स्पोरिंग आणि पार्किन्सनही मृत्युमुखी पडले.
तीन वर्षांच्या प्रवासानंतर फक्त बँक्स, सोलँडर आणि त्यांचे दोन सेवक इंग्लंडला जिवंत परतले — जुलै १७७१.
१२. बँक्सची वनस्पती वारसा
या प्रवासातून बँक्सने:
१३०० वनस्पती प्रजाती
त्यातील ११० नव्या वंश (Genera)
जमा केले.
सगळे नमुने सुंदर दुषित (dried) हरबरियम शीट्स म्हणून नेले गेले.
नंतर यातील अनेक वनस्पती जगभर प्रसिद्ध झाल्या:
🌿 हेबी (New Zealand shrubs)
🌼 हेलिक्रीसियम ब्रॅक्टेटम — ऑस्ट्रेलियातील प्रसिद्ध “एव्हरलास्टिंग” फुल
बँक्सने त्याच्या सर्व संग्रहांचे प्रदर्शन राजा जॉर्ज तिसरा यांच्यासमोर केले, आणि त्यातील महत्त्वाचा भाग Kew Gardens येथे कायमस्वरूपी ठेवण्यात आला.
🌿 उपसंहार — वनस्पती जगाला दिशा देणारा युवा साहसी
जोसेफ बँक्स हा प्रवास सुरू केला तेव्हा फक्त २१ वर्षांचा विद्यार्थी होता.
परत येईपर्यंत तो ब्रिटनचा सर्वात प्रभावी वनस्पतिशास्त्रज्ञ झाला — ज्याच्या शोधांमुळे बागकाम, शेती आणि विज्ञान यांची दिशा कायमची बदलली.
No comments:
Post a Comment